Քրիստոնեությունն առաջացել է մ. թ. I դարի սկզբին՝ Իսրայելի հրեականության և Հռոմեական կայսրության մեջ տարածված բազմաստվածության հետ մրցակցության պայմաններում. II դարի կեսերին այն դարձել է համաշխարհային կրոն: Քրիստոնեության վերջնական հաղթանակի համար էական դեր են խաղացել միաստվածությունը, ավելի ամբողջական ու հստակ արտահայտված բարոյամարդասիրական բովանդակությունը, անդրշիրիմյան կյանքի հեռանկարը, Աստծու առջև բոլորին (նաև ստրուկին) հավասար հայտարարելը, ծիսակարգերի պարզությունն ու մատչելիությունը և այլն:

«Քրիստոնեություն» եզրույթն առաջին անգամ օգտագործել է Իգնատիոս Անտիոքացին (I–II դարեր)՝ Մագնեզիայի, Հռոմի և Ֆիլադելֆիայի եկեղեցիներին հղած նամակներում:

Հասկացություն Աստծո՝ ոչ միայն որպես բացարձակ Հոգու, բացարձակ Բանականության և Ամենազորության, այլև բացարձակ Բարու`Սիրո մասին:

Վարդապետություն մարդկային անձի՝ իբր Աստծո պատկերով և նմանությամբ արարված անմահ հոգևոր գոյության, բոլոր մարդկանց՝ Աստծո առջև հավասար լինելու, ազատ կամքի և աստվածային շնորհի միջոցով Աստծուն միանալու, աստվածային կատարելությանը հասնելու և հավիտենական երանությունը վայելելու վերաբերյալ:

Վարդապետություն նյութի նկատմամբ հոգու լիակատար գերիշխանության մասին: Աստված է նյութական աշխարհի Արարիչը, մարդուն վերապահված է տերը լինել նյութ. արարչության:

Ըստ քրիստոնեական ուսմունքի՝ Աստված իր Միածին Որդուն՝ Հիսուս Քրիստոսին, մարդու կերպարանքով ուղարկեց աշխարհ՝ ճշմարտությունը հայտնելու մարդկությանը և նրան ազատագրելու մեղքից: Հիսուս Քրիստոսը դրա համար չարչարվեց, խաչվեց, մեռավ խաչի վրա, հոգով իջավ դժոխք և ազատեց հոգիներին, երրորդ օրը հարություն առավ, 40 օր հարություն առած մարմնով երևաց աշակերտներին, նրանց նախապատրաստեց ապագա առաքելության համար, համբարձվեց երկինք: Քրիստոսի երկրորդ գալուստով բոլոր մեռելները հարություն կառնեն, և արդարների համար երկրի վրա կստեղծվի հավիտենական կյանք:

Քրիստոնեական դավանաբանությունը սահմանվել է IV–V դարերում՝ եկեղեցու հայրերի երկերում՝ Աստվածաշնչի և տիեզերական ժողովների որոշումների հիման վրա: Քրիստոնեության մեջ առանցքային նշանակություն է ունեցել Նիկիայի տիեզերական ժողովը (325 թ.), որն ընդունել է ուղղափառ դավանանքի հիմնական դրույթները՝ Հավատո հանգանակը:

Քրիստոնեական աստվածաբանության համաձայն՝ Հայր Աստվածը, Որդի Աստվածը և Սուրբ Հոգի Աստվածը միասնական՝ մեկ Աստվածության 3 անձեր են՝ Սուրբ Երրորդություն: Նիկիայի տիեզերական ժողովն ամրագրեց Սուրբ Երրորդության Անձերի համագոյությունը, այսինքն՝ նույն բնությանը պատկանելը:

Արարչագործության գլխավոր նպատակը մարդն է, որն արարչության կենտրոնն է և ստեղծվել է Աստծու պատկերով և նմանությամբ: Ադամական մեղքի պատճառով խզվել է մարդու հետ Աստծու ճշմարիտ հարաբերությունը: Մարդը զրկվել է Աստծու հետ լինելու կատարյալ երանությունից և արտաքսվել դրախտից: Պատվիրանազանցությունը հանգեցրել է մարդու երկակի մահվան՝ հոգևոր և մարմնավոր:

Բայց Տիրոջից հեռացած մարդկությանն Աստված չզրկեց իր արարչական խնամքից և փրկեց Որդու՝ Հիսուս Քրիստոսի փրկագործությամբ: Քրիստոսը նոր Ադամն է, որ աշխարհ եկավ և նորոգեց մեղքով ապականված ու մահվան դատապարտված մարդկությանը:

Քրիստոնեական դավանաբանության եզրափակիչ մասը Հիսուս Քրիստոսի երկրորդ գալստյան, մեռելների համընդհանուր հարության, ահեղ դատաստանի և երկնային արքայության մասին է. մեղավորները դատապարտվելու են դժոխքի տանջանքների, իսկ արդարները հարություն են առնելու՝ հավիտենական երանությունը վայելելու համար:

Քրիստոնեական եկեղեցին Հռոմեական կայսրության բաժանումից (395 թ.) հետո տրոհվել է հռոմեական-արևմտյան և հունական-արևելյան մասերի, որոնց միջև Քաղկեդոնի ժողովից (451 թ.) հետո խորացել են հակասություններն ու մրցակցությունը: Հակաքաղկեդոնական ավանդապաշտ եկեղեցիները, հավատարիմ մնալով առաջին 3 տիեզերական ժողովների դավանաբանական սահմանումներին և աստվածաբանությանը, կազմել են Ընդհանրական եկեղեցու Արևելյան ուղղափառ ընտանիքը: 1054 թ-ին Սուրբ Հոգու բխման մասին վարդապետության մեջ Հռոմի կողմից ավելացված «և Որդու» (այսինքն՝ Սուրբ Հոգին բխում է Հորից և Որդուց) հավելվածի պատճառով այդ եկեղեցիները բաժանվել են: Բաժանումից հետո հռոմեական եկեղեցին՝ Վատիկան կենտրոնով, կոչվել է Կաթոլիկական, իսկ հունա-բյուզանդական եկեղեցին՝ Ուղղափառ (երկաբնակ): IX–X դարերից սկսած՝ կազմավորվել են ինքնուրույն երկաբնակ եկեղեցիներ, որոնք միավորվում են Ուղղափառ (Արևելյան երկաբնակ) եկեղեցիներ անվան տակ: Դրանցից են Կոստանդնուպոլսի, Ալեքսանդրիայի, Դամասկոսի, Երուսաղեմի աթոռները, Մոսկվայի (Ռուս ուղղափառ եկեղեցի), Սերբիայի, Բուլղարիայի, Ռումինիայի պատրիարքությունները, Հունաստանի, Վրաստանի, Լեհաստանի, Աֆրիկայի, ԱՄՆ-ի և այլ ուղղափառ եկեղեցիներ:

Արևելյան ուղղափառ եկեղեցի են Հայ առաքելական և քույր`   Եգիպտական ղպտի, Ասորական, Հնդիկ մալաբար և Եթովպական կամ Հաբեշական եկեղեցիները:

XVI դարում Կաթոլիկ եկեղեցում սկիզբ է առել հակակաթոլիկական շարժում, որը հայտնի է որպես բողոքական ռեֆորմացիա: Կաթոլիկ եկեղեցուց առանձնացել են լյութերականները, կալվինականները, անգլիկանները, անաբապտիստները և ուրիշներ:

1996 թ-ի տվյալներով՝ աշխարհի 2 մլրդ քրիստոնյաներից 981 մլն-ը կաթոլիկներ են, 600 մլն-ը՝ բողոքական, 182 մլն-ը՝ ուղղափառ:

Հայ առաքելական եկեղեցին աշխարհի հնագույն եկեղեցիներից է. սկզբնավորվել է սբ Թադեոս և սբ Բարդուղիմեոս առաքյալների քարոզչությամբ: 301 թ-ին, Հայոց Տրդատ Գ Մեծ արքայի օրոք, Սբ Գրիգոր Լուսավորչի ջանքերով Հայաստանում քրիստոնեությունը հռչակվել է պետական կրոն (առաջինը`   աշխարհում):

Քրիստոնեությունը նպաստել է հայ հոգևոր մշակույթի վերելքին, մայրենի լեզվի և գրականության պահպանմանն ու ծաղկմանը, ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքին: Հայ եկեղեցին տևական ժամանակ համախմբել է պետականությունը կորցրած հայ ժողովրդին:

(հուն․՝ Χριστός՝ «օծյալ»), միաստվածային կրոն, հուդայականության և իսլամի հետ մտնում է աբրահամական կրոնների խմբի մեջ, իսլամի և բուդդիզմի հետ մեկտեղ մտնում է երեք համաշխարհային կրոնների թվի մեջ։

Քրիստոնեություն եզրն առաջին անգամ օգտագործվել է Իգնատիոս Անտիոքացու կողմից (մահ. 113/117) Մագնեզիայի, Հռոմի և Ֆիլադելֆիայի եկեղեցիներին հղած նամակներում։

Քրիստոնեության կարևորագույն հրամանակարգն (դոգմա) է՝ մեղքից, մահից և անեծքից մարդուն ազատելու նպատակով իրապես մարմնացած և մարդացած Աստվածամարդու, Նախահավիտենական Աստծո Որդու՝ Հիսուս Քրիստոսի մասին վարդապետությունը։

Ժամանակի ընթացքում, պատմական հանգամանքների և աստվածաբանական մտքի զարգացման թելադրանքով, քրիստոնեական եկեղեցին ճյուղավորվել, երկփեղկվել է արևելաքրիստոնեական և արևմտաքրիստոնեական ուղղությունների (որոնցից են Ուղղափառությունը, Կաթոլիկությունը), իսկ 16-րդ դարում՝ Ռեֆորմացիայի արդյունքում, ձևավորվել է քրիստոնեության երրորդ մեծ ուղղությունը՝ բողոքականությունը։

Քրիստոնեության սրբազան գիրքը Աստվածաշունչն է. քրիստոնյաների պատկերմամբ՝ Աստծո խոսքը՝ ուղղված իր իսկ արարած աշխարհին։ Հայտնությամբ տրված քրիստոնեական դավանանքի հիմնական դրույթները համառոտ և ամփոփ բանաձևված են Հավատո հանգանակներում։

Քրիստոնեությունը ծագել է I դարում Պաղեստինում հրեական միջավայրում, մեսիայի մասին հրեական շարժումների ժամանակ։ Արդեն Ներոնի ժամանակ Հռոմեական կայսրությունում կային քրիստոնեական համայնքներ։ Հայերը եղան առաջինը, ովքեր ընդունեցին քրիստոնեությունը՝ որպես պետական կրոն մ.թ. 301թ.

Քրիստոնեական հավատի աղբյուրները կապված են հուդայական Հին կտակարանի հետ։ Աստվածաշնչի համաձայն՝ Հիսուս Քրիստոսը թլփատվել է, դաստիարակվել է որպես հրեա, հետևել է Հին կտակարանի պատվիրաններին, այցելել է սինագոգա շաբաթ օրերին։ Քրիստոսի աշակերտները և առաջին հետևորդները հրեաներ էին։ Քրիստոսի խաչվելուց երեք ու կես տարի անց քրիստոնեությունը սկսվում է տարածվել նաև այլ ժողովուրդների և ցեղերի շրջանում։

Նոր կտակարանի Գործք գրքի համաձայն «Χριστιανοί» գոյականը (քրիստոնյաներ, Քրիստոսի հետևորդներ) առաջին անգամ օգտագործվել է Անտիոք քաղաքում I դարում (Գործք 12։1)։

Սկզբում քրիստոնեությունը տարածվում էր բացառապես միջերկրածովյան հրեական սփյուռքում, սակայն Պողոս առաքյալի քարոզների շնորհիվ այն հետևորդներ ձեռք բերեց նաև այլ "հեթանոս" ազգերի շրջանում։ Մինչև V դարը քրիստոնեության տարածումն ընթանում էր Հռոմեական կայսրության տարածքում և դրա ազդեցության շրջաններում (Մեծ Հայք, Սիրիա, Եթովպիա)), հետո (հիմնականում 1-ին հազարամյակի 2-րդ կեսին) այն տարածվեց գերմանական և սլավոնական ցեղերի շրջանում, ավելի ուշ (XIII-XIV դդ․)՝ նաև մերձբալթյան և սկանդինավյան շրջանում։

Քրիստոնյաների տոկոսային հարաբերությունը տարբեր երկրներում

Ներկայումս աշխարհում ապրում է մոտ 2․44 միլիարդ քրիստոնյա[1], որոնցից՝

Տարբեր քրիստոնեական ուղղությունների հետևորդների մոտավոր թիվը՝

Սուրբ Երրորդություն

Քրիստոնեությունն ընդունում է Հին կտակարանի ավանդությունը՝ միակ Աստծո մասին, բայց դրա հետ մեկտեղ այն նաև բերում է Սուրբ Երրորդության գաղափարը, ըստ որի՝ Հայր Աստված, Որդի Աստված և Սուրբ Հոգին մի ամբողջական բնություն են։

Հավատի հիմնական թեզեր

Մոնոթեիստական միաստվածություն, ավելի խորացված Երրորդության մասին ուսմունքով։ Ըստ քրիստոնեական հավատքի՝ աշխարհը արարվել է Միակ Աստծո կողմից, որն ունի երեք բնություն՝ Հայր Աստված, Որդի Աստված և Սուրբ Հոգի։

Վերոնշյալ կետերից կարելի է ենթադրել, որ քրիստոնեությունը, կարևորելով հոգևորը, կարևորում է նաև ֆիզիկական աշխարհը՝ ձգտելով հաստատել ներդաշնակություն հոգևորի և ֆիզիկականի միջև։ Կրոնը չի մերժում դրանցից ոչ մեկը, բայց նաև նշում է հոգևորի առաջնահերթությունը և մնացածը համարում հոգևոր կատարելության հասնելու միջոց։

Քրիստոսաբանությունը ուսմունք է Հիսուս Քրիստոսի մասին։ Կրոնի մեջ նա դիտվում է որպես Հին կտակարանի Մարգարեների կողմից ասված Մեսիան։ Օրտոդոքս քրիստոնյաները (կաթոլիկներ, ուղղափառներ և բողոքականներ) հավատում են, որ Հիսուս Քրիստոսը Աստվածամարդ է (կամ Մարդ-Աստված), ոչ թե Կիսաասված կամ Կիսամարդ։ Նա համարվում է Աստծո Որդին, որը մշտապես գոյություն է ունեցել Երկնքում մինչև մարդկային կերպարանք ստանալը և Հայր Աստծո հետ կազմում է մեկ բնություն։ Արիոսականությունը կարծում է, որ Հիսուս Քրիստոսը Հայր Աստծո ստեղծագործածն է, որը ստեղծվել է Երկրի ստեղծումից առաջ։ Նեստորականությունը բաժանում է Լոգոսի աստվածային բնությունը և Քրիստոսի մարդկային բնությունը։ Մոնոֆիզիտությունը, ընդհակառակը, պնդում է, որ Լոգոսի աստվածային էությունը գերադաս է Քրիստոսի մարդկային էությանը։ Այս ամենից բացի քրիստոնեությունը մարդու հետմահու գոյության նաև այլ ձևեր Դրախտում, Դժոխքում և Քավարանում (վերջինը միայն կաթոլիկների մոտ)։ Քրիստոսաբանական վեճերը մեծ թափ առան V դարում, որից անմասն չմնաց հայ եկեղեցին։

Քրիստոնեական հավատալիքներին համաձայն՝ մարդը ստեղծվել է Աստծո պատկերով։ Նա սկզբում կատարյալ էր, սակայն հետո մեղանչեց և անկատար դարձավ։ Անկատար մարդը ունի կոշտ, տեսանելի մարմին, գայթակղվող հոգի, որի հայացքն ուղղված է դեպի Աստված։ Դրանից բացի քրիստոնեությունը չի առանձնացնում մարդու մարմինն ու հոգին և նշում է, որ փրկության ենթակա են ոչ միայն մարմինը, այլև հոգին։ Կատարյալ մարդ, ով կապված էր Աստվածային բնությանը, համարվում է Հիսուս Քրիստոսը։ Այդուհանդերձ քրիստոնեությունում առկա են նաև հետմահու գոյության այլ ձևեր դրախտում, դժոխքում և քավարանում (վերջինը միայն կաթոլիկների մոտ)։

Ի տարբերություն այլ կրոնների, քրիստոնեությունում կան խորհուրդներ, որոնք տարբերվում են այլ կրոնների ծեսերից և արարողակարգերից։ Եթե ծեսերը խորհրդանշում են Աստծո և մարդու միջև կապ հաստատելու միջոց, որը երաշխավորում է աշխարհի և մարդու՝ ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներդաշնակությունը, ապա խորհուրդները բերում են մարդկային կյանքում Աստծո ներկայությունը։

Խորհուրդներից ամենակարևորներն են հանդիսանում Մկրտությունը( ազդարարում է մարդու՝ քրիստոնեական կյանքի մուտքը, խորհրդանշում է Աստծո հետ միաձուլումը) և Հաղորդությունը( եկեղեցական արարողակարգի ընթացքում սրբագործված հացի և գինու ճաշակում, որը նշանակում է, որ մարդը հավատում է Քրիստոսին, ճաշակում է նրա Մարմինն ու Արյունը, որպեսզի Քրիստոսը ապրի նրա մեջ)։ Ուղղափառությունը և Կաթոլիկությունը ունեն ևս 5 Խորհուրդներ, որոնք բողոքականությունը չի ընդունում։

Մինչնիկեական ժամանակաշրջան

Քրիստոնեական եկեղեցու պատմության առաջին մասը ներառում է 3 դար՝ հասնելով մինչև Նիկեայի տիեզերական առաջին ժողովը։ Այս ժամանակաշրջանի կարևոր առանձնահատկություններից մեկը քրիստոնյաների նկատմամբ իրականցվող հալածանքներն էին, որոնք չշրջանցեցին նաև Հայաստանի քրիստոնյաներին։

Առաքյալների դար

I դարը կոչվում է առաքելական։ Ըստ ավանդության՝ առաքյալների վրա Սուրբ Հոգու իջնելուց հետո նրանք Երուսաղեմի շրջանում մնացին 12 տարի, որից հետո ցրվեցին աշխարհով մեկ՝ քարոզելու քրիստոնեություն։ Երուսաղեմի կործանվելուց հետո եկեղեցական կենտրոնի դերը անցավ կայսրության մայրաքաղաք Հռոմին, որտեղ կտտանքների են ենթարկվել Պողոս և Պետրոս առաքյալները։ Ներոնից սկսվել է հետապնդումների ժամանակաշրջանը։ Վերջին առաքյալը՝ Հովհաննես Աստվածաբանը, մահանում է մոտ 100 թվականին աքսորավայրում։ Այդպես ավարտվում է առաքյալների դարաշրջանը։

"Առաքելական հայրերը"

Վաղ քրիստոնեության պատմության մեջ I-II դդ․ նշանավորված է այսպես կոչված "Առաքելական հայրերի" գործունեությամբ։ Նրանք առաջին քրիստոնյա գրողներն էին, եղել են առաքյալների աշակերտները։ Դրանցից կարելի է նշել Իգնատիոս Անտիոքացուն՝ որպես տվյալ ժամանակաշրջանի հայտնի գործիչ։ Նա մահվան է դատապարտվել Տրայանոսի կողմից հրամայված քրիոստոնեական հետապնդումների ժամանակ։ "Առաքելական հայրերից" է նաև Պողիկարպոս Զմյուռնացուն, ում կենդանի այրել են կայսր Մարկոս Ավրելիոսի կողմից սկսված քրիստոնեական հետապնդումների ժամանակ (167 թ․)։

Առաքելական հայրերից հետո սկսվում է ապոլոգետների ժամանակաշրջանը։ Ապոլոգիան (հին հունարեն՝ ἀπολογία՝ արդարացում) արդարացման նամակներ էին հակաքրիստոնյա կայսրերին, որտեղ քրիստոնյա նշանավոր գրողները ներկայացնում էին իրենց կրոնը որպես բարության և արդարության ջատագով, ինչպես նաև ողջամիտ ու խելամիտ կրոն։ Դրանով իսկ նրանք, կամա թե ակամա, ներկայացրել են քրիստոնեության հավատալիքները խելքամիտ կերպով և շատ պարզ ու հասկանալի։ Սրանով ծնվել է քրիստոնեական աստվածաբանությունը։ Քրիոստոնեական ասվտածաբանության առաջին փիլիսոփաներից էր Հուստինոսը Սամարայից, ով մոտ 133 թ․ քրիստոնեություն ընդունելուց հետո տեղափոխվել է Հռոմ, որտեղ ստեղծել է հերետիկոսների դեմ պայքարի առաջին աստվածաբանական դրպոցը։ Նա զոհվել է Մարկոս Ավրելիոսի քրիստոնեական հետապնդումների ժամանակ 166 թվականին։

Մինչնիկեական ժամանակաշրջանն ավարտվում է "Դիոկղետիանոսյան հետապնդումներով" (302-311 թթ․), որի հիմնական նպատակը քրիստոնեական եկեղեցին ամբողջությամբ կործանելն էր, սակայն սա ոչ միայն իր նպատակին չհասավ, այլևս ունեցավ հակառակ ազդեցությունը՝ քրիստոնեությունը ավելի տարածվեց և ամրապնդեց իր դիրքերը։ Հենց հետապնդումների ժամանակաշրջանում տեղի ունեցավ դարակազմիկ մի իրադարձություն, որն ամրապնդեց քրիստոնեության դիրքերը՝ Մեծ Հայքը 301 թ․ պաշտոնապես հռչակվեց քրիստոնեական պետություն՝ դառնալով առաջին երկիրը, որը քրիստոնեությունը դարձրեց պետական կրոն։

Քրիստոնեությունը Հայաստանում

Քրիստոնեությունը Հայաստան է մուտք գործել I դարում՝ Հիսուս Քրիստոսի առաքյալներ Սուրբ Թադեոսի և Սուրբ Բարդուղիմեոսի քարոզչությամբ, որոնք Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից հետագայում հռչակվեցին Հայոց առաջին լուսավորիչներ։ Մեծ Հայքը Թադեոս առաքյալի անունով միջնադարում հաճախ անվանվում էր «Թադեի վիճակ» կամ «Թադեի աթոռ»։ Հայաստանում կազմավորվում են քրիստոնեական համայնքներ (եկեղեցիներ), կարգվում նոր հավատի սպասավորներ, եպիսկոպոսներ, որոնք կապեր են հաստատում հարևան երկրների, հատկապես Միջագետքի, Ասորիքի, Կապադովկիայի հավատակիցների, Ալեքսանդրիայի, Սամոսատի, Եդեսիայի, Անտիոքի, Կեսարիայի աթոռների և համայնքների հետ։ Պատմական աղբյուրները հիշատակում են Ծոփքի Մեհրուժան եպիսկոպոսի անունը, որը III դ. կեսին նամակագրական կապ է ունեցել Ալեքսանդրիայի Դիոնիսիոս պատրիարքի հետ։ II–IV դդ. Հայաստանում նոր հավատի բազմաթիվ հետևորդներ՝ Ոսկյանք, Սուքիասյանք, Սանդուխտ արքայադուստր, Ոգուհի, Գայանյանց կույսեր, Հռիփսիմյանց կույսեր և այլն, հալածանքի զոհ են դարձել՝ հռչակվելով Հայ եկեղեցու առաջին սրբերն ու նահատակներ։ Փոքր Հայքում կատարվում էին քրիստոնյաների մասսայական ձերբակալություններ[8]։ 301 թվականին՝ Հայոց Տրդատ Գ Մեծ թագավորի օրոք, քրիստոնեությունը պաշտոնապես հռչակվել է Մեծ Հայքի թագավորության պետական կրոն և սկսել բռնի կերպով տարածվել ամբողջ Մեծ Հայքի տարածքում։ Քրիստոնեության քարոզումը ընթանում էին դաժան բնռություններով, նախկին հավատքի հետևորդների դաժան սպանություններով ու մշակութային արժեքների կործանմամբ։ Գրիգոր Լուսավորիչը, դառնալով առաջին քահանայապետ, շարունակել է Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների գործը և ապահովել Հայոց առաքելահաստատ Աթոռի ժառանգականությունն ու հարատևությունը։ Հայաստանը դարձել է կենտրոնատեղի՝ խթանելով քրիստոնեության տարածումը Վրաստանում, Աղվանքում, Հս. Կովկասում։ Քրիստոնեությունը, նախկին մշակութային արժեքների հիման վրա, նպաստել է հայ հոգևոր մշակույթի վերելքին ու հետագա զարգացմանը, մայրենի լեզվի և գրականության պահպանմանն ու ծաղկմանը, ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքին, համամարդկային մշակույթին և քաղաքակրթությանը հայ ժողովրդի բերած ավանդին, ինչպես նաև երկար դարեր համախմբել է ժողովրդին, եկեղեցու շնորհիվ կապել ազգի տրոհված հատվածները։

Վրաստանի քրիստոնեացում

Վիրքի քրիստոնեական եկեցեղին հիմնադրվել է I դարում Անդրեաս առաքյալի կողմից։ 324 թվականին Սուրբ Նունեի ջանքերով քրիստոնեությունը դառնում է Վրաստանի պետական կրոնը։ Վրաց եկեղեցին 605-606 թթ․-ից գտնվել է Անտիոքի եկեղեցու ենթակայության ներքո[9]։ Մինչ այդ այն ենթակա էր Հայ առաքելական եկեղեցուն։ Վրաց եկեղեցին համարվում է աշխարհի ամենահին եկեղեցիներից մեկը[10][11][12][13][14]։

Կոստանդիանոս Մեծի և նրա հաջորդների ժամանակ քրիստոնեությունը արագ դառնում է կայսրության տիրապետող կրոնը։ Այս գործընթացն ունի մի շարք առանձնահատկություններ։ Մեծ թվով հեթանոսների՝ քրիստոնեություն ընդունելը պատճառ է դառնում աղանդավորական շարժումների առաջացման համար, որը խարխլում է Եկեղեցին։ Եկեղեցու ներքին գործերին ժամանակ առ ժամանակ սկսում են խառնվել կայսրերը, որը նաև ուղեկցվում էր նոր աղանդների ստեղծմամաբ (ամենահայտնի օրինակը մոնոֆելիտականությունն է)։ Ռադիկալ տրամադրված քրիստոնյաները սկսում են սրանցից թաքնվել անապատներում։ Հենց IV դարում է սկսում ծաղկում ապրել հոգևոր դասը և ստեղծվում միաբանություններ։ Նոր աղանդների ստեղծման միտումը այդ ժամանակ տեղի էր ունենում Տիեզերական ժողովների կանոնների հետ համաձայնության կամ անհամաձայնության հիման վրա։

Հոգևորականության զարգացումը Մերձավոր Արևելքում

Հոգևորականությունը Եգիպտոս, Սիրիա և Պաղեստին զարգացել են իրարից անջատ։ Դրանցից ամենահինը համարվում է Եգիպտոսի հոգևորականությունը։ Դրա հիմնադիրը համարվում է Անտոն Մեծը, ով 285 թվականից սկսած հեռանում է անապատ։ Նրա աշակերտն է եղել Մակար Մեծը, ով ճգնավորի կյանքով է ապրել Վադի Էլ Նատրուն անապատում։ Մոտ 330 թ․ Պաքոմիուս Մեծը Եգիպտոսում հիմնում է առաջին միաբանությունը։

Պաղեստինում առաջին միաբանությունը հիմնադրել են Քարիտոն Խոստովանահայրը՝ Ֆարակյան միաբանության հիմնադիրը (330-ական թթ․), և Հիլարիոնը։

Սիրիայում միաբանություն հիմնադրել են Հակոբ Մծբնացին և նրա աշակերտ Եփրեմ Ասորին,, ովքեր համարվում են նաև Արևելաասորական աստվածաբանական դպրոցի հիմնադիրը։

Քրիստոնեական աշխարհում VIII դարի սկզբից սկսած կարևոր փոփոխություններ են տեղի ունենում, որը առաջին հերթին կապված է իսլամի և արաբական արշավանքների հետ։ 771 թվականին արաբներն անցնում են Ջիբրալթարի նեղուցը, գրավում Իսպանիան և ներխուժում ներկայիս Ֆրանսիայի տարածքի խորքերը։

Եկեղեցիների բաժանում

Քրիստոնեական եկեղեցիների 1054 թ․ բաժանման գլխավոր պատճառը Հարավային Իտալիայի տարածքների համար վեճն էր, որը այդ ժամանակ պատկանում էր Բյուզանդիային։ Իմանալով, որ հունական ծեսերը այդտեղ մոռացվում են, Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Միքայել Կերուլարիուսը փակում է Կոստանդնուպոլսի լատինական ծեսերով եկեղեցիները։ Միաժամանակ նա պահանջեց Հռոմից հավասարություն՝ քրիստոնեական այլ առանջնորնդերի նկատմամբ։ Լևոն IX պապը մերժեց նրան և շուտով մահացավ։ Դրա ընթացքում Կոստանդնուպոլիս են ժամանում պապի ներկայացուցիչները՝ Գումբերտ կարդինալի գլխավորությամբ։ Պատրարքը նրան հրաժարվեց ընդունել և միայն նամակով քննադատեց որոշ լատինական ծեսեր։ Գումբերտն էլ իր հերթին պատրիարքին մեղադրեց որոշ հերետիկոսությունների մեջ, իսկ 1054 թ․ հուլիսի 16-ին ինքնակամ նզովեց նրան և նրա հետևորդներին։ Միքայել Կերուլարիուսը պատասխանեց դրան նույն կերպ՝ նզովելով ամբողջ պատվիրակությունը։ Այսպիսով, սա ևս մեկ չգիտակցված բաժանում էր, որը առաջ բերեց Արևմուտքի և Արևելքի կրոնական ընդհանրության վերջնական խզում։

Իրականում, եկեղեցիների բաժանումը շատ երկարատև գործընթաց էր, որը տևել է մի քանի հարյուրամյակ (IX-XII դդ․), իսկ դրա աղբյուրը եկեղեցիների ծիսակատարության լուրջ տարբերությունների առկայությունն էր։